Kijkend door een gekleurde bril

In een wereld waarin we dagelijks worden overspoeld door beelden en verhalen, speelt kunst een unieke en belangrijke rol. Films, reclames en televisieprogramma’s beïnvloeden voortdurend onze perceptie: soms versterken ze de stereotypen waarmee we zijn opgegroeid, maar steeds vaker proberen ze deze bewust te doorbreken. Kunst beweegt zich precies in dit spanningsveld. Het kan stereotypen versterken, uitdagen, of zelfs herdefiniëren.

De expositie ‘oefeningen in waarheid’ toont een sprekend voorbeeld van hoe kunst ons confronteert met onze eigen aannames. Een oliepasteltekening van Jans Muskee nodigt de kijker uit om zelf betekenis te geven aan een situatie. Het werk roept vragen op, zoals: Is de zwarte man een helper of een dader? Het fascinerende is dat deze vraag niet door het kunstwerk wordt beantwoord, maar door onszelf. Onze interpretatie wordt gevormd door onze culturele achtergrond, opvoeding, en de stereotypen die diepgeworteld in ons brein zitten.

Unconscious bias 

Dit mechanisme is een voorbeeld van unconscious bias, ofwel onbewuste vooroordelen. Deze vooroordelen hoeven niet altijd negatief te zijn. Ze zijn vaak een overblijfsel van ons evolutionaire verleden, toen snelle inschattingen essentieel waren voor overleving. Vandaag de dag functioneren ze meer als mentale ‘shortcuts’ die ons brein helpen tijd en energie te besparen. Een eenvoudig voorbeeld is dat als we in een onbekende stad zijn we waarschijnlijk niet aan een kleuter de weg vragen, omdat we impliciet aannemen dat een kind ons niet kan helpen.

Vaak beseffen we ons niet hoe diepgeworteld sommige vooroordelen kunnen zijn, deze worden pas duidelijk in een moment van emotie of verassing. Bijvoorbeeld, wanneer je onverwachts geconfronteerd wordt met een enorm kunstwerk van Muskee. Persoonlijk zag ik een goedaardig verhaal toen ik Muskees werk bekeek. Misschien heeft dit te maken met mijn leeftijd; ik behoor tot een jongere generatie die mogelijk minder beladen stereotypen meedraagt. Desalniettemin, vond ik het fascinerend om hierover in gesprek te gaan met bezoekers van verschillende generaties. Hun interpretaties waren soms anders en reflecteerden andere culturele invloeden. Dit illustreert twee krachtige aspecten van kunst: het vermogen van kunst om diepgaande gesprekken op gang te brengen tussen mensen die elkaar niet kennen en de manier waarop het ons laat reflecteren en kritisch laat na te denken over onze aannames.

Zelf ervoer ik dat tweede aspect onlangs ook. Hoewel ik mezelf beschouw als iemand die vooroordelen probeert te vermijden, betrap ik mezelf er soms op dat ik mijn perceptie van kunst onbewust laat beïnvloeden door formele aspecten zoals formaat, materiaal of techniek. Bijvoorbeeld, als een kunstwerk heel klein is, kan ik het al snel als minder goed beschouwen, terwijl dit natuurlijk helemaal niet zo hoeft te zijn. Dit demonstreert wellicht hoe onbewuste vooroordelen in verschillende vormen kunnen voorkomen.

Stereotypen versterkt door kunst 

Kunst zet ook vaak genoeg vooroordelen in om verhalen te vertellen. Misschien is het dus nog niet zo gek dat we onze kennis van stereotypen toepassen in het interpreteren van kunstwerken. Dit soort stereotypen kunnen zo eenvoudig zijn als de kleding van een afgebeeld persoon, die iets lijkt te onthullen over hun status of afkomst. In de kunstgeschiedenis zien we dit bijvoorbeeld ook duidelijk terug in stromingen zoals het oriëntalisme. Westerse kunstenaars uit de 19e eeuw schilderden een beeld van het Oosten, dat inspeelde op westerse fantasieën. Vrouwen werden vaak afgebeeld als passieve, sensuele figuren in harems of badhuizen, wat een stereotype versterkte van het Oosten als een plek van seksuele losbandigheid. Mannen werden neergezet als krachtige krijgers, mystieke wijzen, of sluwe handelaren, met tulbanden en sabels, wat het beeld van het Oosten als zowel mystiek als gevaarlijk in stand hield. Deze stereotypen vertellen niet het verhaal van de afgebeelde culturen, maar van de westerse blik die deze beelden produceerde. Het resultaat was een gefantaseerd “Oosten” dat de realiteit vervormde en kolonialistische ideeën versterkte.

Bewustwording 

Het is dus wellicht onvermijdelijk dat we onze onbewuste vooroordelen meenemen in onze interpretatie van kunst, maar bewustwording van deze vooroordelen is de eerste stap naar verandering. Je hoeft niet meteen al je aannames uit te schakelen – dat is vaak onmogelijk – maar door kritisch te kijken naar je eigen gedachten kun je wel beginnen deze te herzien.

Een goede oefening is om, zodra je een vooroordeel merkt, de situatie opnieuw te bekijken vanuit een ander perspectief. Wat als de rollen in het kunstwerk waren omgedraaid? Hoe zou je het werk zien door de ogen van iemand met een andere achtergrond dan die van jou?”

Een ding is zeker het ontkennen of negeren van onbewuste vooroordelen kan duiden op hypocriet gedrag. Iets wat ten alle tijden vermeden zou moeten worden.